Verschenen in 'Sociaal bestek' - 11-04-2022
Nederland worstelt met de hoge energieprijzen. Daarbij doet zich een merkwaardige tegenstelling voor. Aan de ene kant zijn er in het verleden allerlei heffingen ingevoerd om de energieprijs hoger te maken. Dat geldt zowel voor gas en elektriciteit als voor diesel en benzine. De bedoeling daarvan was het gebruik te ontmoedigen, vooral om daarmee de uitstoot van CO2 terug te dringen, dat immers sterk bijdraagt aan de opwarming van de Aarde. Het betekent niet dat Nederland zelf daarmee de dans ontspringt, maar wel dat Nederland zich daarmee aan internationale afspraken houdt die zijn gemaakt om wereldwijd de uitstoot van broeikasgassen en daarmee de opwarming van de Aarde te beperken.
Sinds de Russische inval in Oekraïne is er een tweede reden om minder energie te gebruiken: zo beperken we de import van aardgas uit Rusland en kan dat land daardoor over minder financiële middelen beschikken om de oorlog te voeren.
Inmiddels zijn de prijzen van fossiele brandstoffen op de wereldmarkt sterk opgelopen. Dat ondersteunt het beleid om door heffingen tot een lager verbruik te komen, dat heet vraaguitval. Maar daarbij ontstaat een probleem. De mogelijkheden om op korte termijn zonder maatschappelijke schade het brandstofgebruik te beperken blijken op termijn heel bescheiden. Het gebeurt wel, de Nederlandse CO2 uitstoot was in het eerste kwartaal van dit jaar 13% lager dan in 2021. Maar dat was niet alleen door vraaguitval, maar ook door het mooie weer. Daardoor werd er minder gestookt en werd er meer weersafhankelijke energie (zon en wind) opgewekt.
De berichten over vraaguitval stemden ook niet alleen tot blijdschap. Bedrijven moesten sluiten vanwege de hoge gasprijs, en mensen met een laag inkomen kwamen in de kou te zitten omdat ze de gasrekening niet meer konden betalen. De term energie armoede deed zijn intree.
Daarmee bleek dat er aan fossiele brandstoffen twee kanten zitten: ze dragen bij aan de opwarming van de Aarde en daarom moet het gebruik worden tegengegaan, maar ze zijn voor veel mensen ook een eerste levensbehoefte, en dat moet je mensen gunnen. De verwarming van je huis staat daarmee op één lijn met onderwijs en gezondheidszorg, waarbij de overheid vraaguitval voorkomt door een belangrijk deel van de kosten voor zijn rekening te nemen.
Aardgas heeft daarmee twee gezichten: aan de ene kant heeft het sterke negatieve externe effecten, maar aan de andere kant is het een eerste levensbehoefte en daarmee een bemoeigoed. Dat maakt het lastig voor de overheid om beleid te voeren. Ik zou ook geen enkel ander goed weten waar je deze ambivalentie ziet.
Er zijn verschillende uitwegen uit dit dilemma, maar die hebben wel elk hun eigen bezwaren. De overheid heeft een aantal heffingen verlaagd. Dat is gunstig voor mensen met een tochtig huis en een laag inkomen, en ook voor de wijkverpleegster die met de auto haar klanten langs gaat. Maar het voordeel komt voor een groot deel terecht bij mensen die het niet nodig hebben, en zo ook minder geprikkeld worden om een warmtepomp te nemen of hun benzineslurper te vervangen door een elektrische auto.
Je kunt ook inkomensafhankelijk een compensatie verstrekken. Er wordt nu € 800 per jaar verstrekt, Maar dat is dan weer onafhankelijk van de isolatiegraad van je huis, en van je warmtebehoefte. Wie de hele dag het huis uit is verstookt minder dan wie de hele dag stijf van de reuma thuis zit. Moet je daar ook rekening mee houden?
En durven mensen zo’n toelage wel aan te vragen? Bij allerlei regelingen gebeurt dat onvoldoende. Zeker na de toeslagenaffaire loopt iedereen die een fout maakt bij de aanvrage (meterstand verkeerd ingevuld) het risico door de overheid te worden teruggepakt, ook al zou dat door de overheid ontkend worden. Want wie gelooft dat nou?
Je kunt ook bepaalde toepassingen van fossiele brandstoffen verbieden. Terrasverwarming is daar wellicht de eerste gegadigde voor. Of winkeldeuren die openstaan. Je kunt vliegen zwaarder belasten, in ieder geval even zwaar als andere vervoerswijzen, maar daarmee tref je dan ook wel weer mensen die bij hun familie in Turkije of Suriname op bezoek gaan.
De overheid zal het nooit goed doen. En dat komt door het tegenstrijdig karakter van ons energiegebruik: een bemoeigoed met sterke negatieve externe effecten.