Verschenen in 'Vrij Links' - 02-04-2021
Zowel bij het klimaatbeleid als bij het coronabeleid stuiten we op mensen die niet geloven in de problemen waar de wetenschap ons mee confronteert. Er zijn actiegroepen die niet geloven in de opwarming van de Aarde en het rondwaren van het coronavirus, en die de brede consensus nationaal en internationaal hierover zien als het gevolg van een complot. In de politiek wordt dit vooral beweerd door Forum voor Democratie van Thierry Baudet.
Er zijn ook mensen die geloven dat de aarde plat is, en bij de laatste presidentsverkiezingen in Amerika zagen we een breed geloof dat de uitslag vervalst was, zonder enig bewijs. Dergelijke complottheorieën zijn om allerlei redenen schadelijk. Ze ondermijnen de bereidheid om alternatieve energiebronnen te zoeken, en een tijd lang leek het er op dat het complotdenken ook de vaccinatiebereidheid ondergroef.
Waar komt het complotdenken over het klimaat en de coronapandemie vandaan? Het zijn allebei wat Al Gore noemde Inconvenient Truths, die ons dwingen onze leefwijze te veranderen. We moeten ons gebruik van fossiele brandstoffen beperken en door minder intermenselijk contact voorkomen dat het virus overspringt van de een op de ander. Wanneer er dan mensen opstaan die zeggen dat de opwarming van de Aarde en het Corona virus hoaxen zijn, is het heel aantrekkelijk om dat te geloven, ook wanneer wetenschappers overtuigd zijn van het tegendeel.
Dat mensen geloven dat de Aarde plat is, komt omdat ze dat zo ervaren, en niet bereid zijn zich te verdiepen in betrekkelijk eenvoudige argumenten voor het tegendeel. En bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen was het narcisme van Trump zo groot dat hij zich niet kon voorstellen dat hij echt verloren had, en was dat de inconvenient truth. Vreemd is vooral dat zoveel Amerikanen dat geloofden. Dat kan alleen verklaard worden uit het wantrouwen dat velen van hen koesteren tegen de Democratische Partij en tegen veel media.
Er bestaat een neiging complotdenken te bestrijden door de uitingen daarvan te verbieden. Zo worden de tweets van Donald Trump niet meer doorgegeven, en lees je soms ook pleidooien voor een wettelijk verbod. Vooral politici van D66 zijn daartoe geneigd. Daarmee perk je niet alleen ieders vrijheid in, maar het kan er ook toe leiden dat dissidente opvattingen niet meer kunnen worden geuit die naderhand juist blijken te zijn. Degenen die als eersten de toeslagenaffaire aan de kaak stelden hadden heel goed als complotdenkers kunnen worden weggezet (‘in ons land gebeurt zoiets niet’), en dan was er nooit een eind aan gekomen.
In plaats daarvan moet je nagaan waarom mensen geneigd zijn in complottheorieën te geloven. Daarbij speelt ongetwijfeld een rol dat heel vaak de overheid zelf ons op het verkeerde been probeert te zetten. In de Volkskrant van 12 januari citeert Frank Hendrickx de vorige Ombudsman Alex Brenninkmeier: ‘Op de ministeries is een cultuur ontstaan van verhullen, misleiden framen en spinnen. Dat is niet begonnen tijdens Ruttes premierschap, maar is wel een probleem dat zich onder zijn kabinetten verder verdiept heeft.’
Het meest prominente voorbeeld daarvan is uiteraard de toeslagenaffaire. Dat ambtenaren zich vergissen is denkbaar, maar dat ze vervolgens de weg naar de bestuursrechtspraak blokkeren en Kamerleden onvoldoende informeren verwacht je niet in ons land. Er is dan duidelijk sprake van een complot.
Maar die affaire staat absoluut niet op zichzelf. Elke keer weer blijkt het niet mogelijk de feiten boven tafel te krijgen. In maart vorig jaar stapte staatssecretaris Mark Harbers op omdat het hem niet gelukt was de relevante feiten rond criminaliteit en overlast door asielzoekers te verstrekken en ook niet kon verklaren waarom dat niet gelukt was. Minister Ank Bijleveld raakte verstrikt in de informatie rond het bombardement op Hawija door Nederlandse F16’s in 2015. Dat ze nog niet heeft moeten aftreden komt vooral omdat te veel andere zaken de aandacht vroegen.
In de coronacrisis was minister De Jonge een regelmatige bron van desinformatie. Terwijl Rutte zei de adviezen van de deskundigen te volgen, opereerde hij juist zo dat de deskundigen zich gedwongen zagen hem naar de mond te praten.
Elke keer weer zien we ambtelijke complotten om informatie die het aanzien van het ministerie kan beschadigen ‘onder de pet te houden’, met als uiteindelijke gevolg dat dat vertrouwen juist geschonden wordt. Nadat de enclave Srebrenica in 1995 was ingenomen door de Servische militairen van generaal Mladic, maakte kapitein Ron Rutten foto’s van Bosniërs die door de Serviërs waren doodgeschoten, als bewijs dat het Nederlandse Dutchbat commando hiervan op de hoogte was. Hij moest dit rolletje afstaan om te laten ontwikkelen door de Militaire Inlichtingendienst, maar dit mislukte helaas omdat de betreffende laborant de verkeerde ontwikkelvloeistof gebruikt zou hebben.
Je hoeft geen complotdenker te zijn om te geloven dat hier opzet in het spel was, ook omdat nooit iets is vernomen van disciplinaire maatregelen tegen die laborant, wat toch zeker binnen een hiërarchische organisatie als het leger voor de hand had gelegen.
Soms ligt het ook aan de minister zelf. Toen Opstelten zich in 2014 eenmaal vergist had in het bedrag dat gemoeid was met een transactie met een crimineel in een ver verleden, mocht het echte bedrag niet meer naar buiten komen en ontstond de bonnetjesaffaire. In zo’n geval roept de ene leugen de andere op, en uiteindelijk moesten twee ministers en één staatssecretaris aftreden.
Ministeries zijn ook sterk geneigd bij opdrachten voor wetenschappelijk onderzoek alvast even aan te geven wat eruit moet komen. In 2015 trok dat de aandacht bij een onderzoek in opdracht van het Ministerie van Veiligheid en Justitie ten behoeve van het cannabisbeleid. Maar het verschijnsel is al veel ouder.
In 1996 kwam er een einde aan onderzoek dat het Leids Insituut voor Sociaal Wetenschappelijk Onderzoek (LISBO) deed voor het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen naar het ziekteverzuim in het onderwijs, omdat de uitkomsten niet langer bevielen. Het was aanleiding voor de Leidse sociologen Andries Köbben en Henk Tromp voor hun boek De onwelkome boodschap uit 1999, waarin beschreven werd hoe wetenschappers door hun opdrachtgever ertoe werden aangezet de opdrachtgever naar de mond te praten, zoals dat later op het Ministerie van Veiligheid en Justitie zou gaan gebeuren.
Bij de verkenningsronde van Annemarie Jorritsma en Kajsa Ollongren voorafgaand aan de kabinetsformatie, bleek dat drie vooraanstaande politici niet de waarheid spraken over een gesprek waarin de mogelijkheid was afgetast om het ‘lastige’ CDA-kamerlid Pieter Omtzigt kalt te stellen door hem een andere functie te geven. Kennelijk beschikt Rutte over een interne aan/uit knop waarmee hij niet alleen zijn eigen geheugen maar ook dat van zijn gewillige dienaressen Ollongren en Jorritsma kan uitschakelen.
Maar wanneer leden van de politieke elite al niet in staat zijn ons correct te informeren over wat ze zelf een week eerder gedaan hebben, moeten we ze dan wel geloven wanneer ze praten over virussen en opwarming van de Aarde? Zo maken ze het degenen die deze verschijnselen ontkennen wel heel gemakkelijk.
Natuurlijk zijn complotten niet exclusief Nederlands. Tijdens de oudejaarsviering van 2014 op 2015 werden er in Keulen nabij het station op grote schaal vrouwen aangerand, in belangrijke mate door mannen van Noordafrikaanse herkomst. Niettemin deelde de politie de volgende ochtend mee dat het feest rustig verlopen was. Het duurde dagen voor de waarheid boven tafel kwam. Dat bevordert het vertrouwen in de media natuurlijk niet.
Bekend is ook het Tonkin incident tijdens de Vietnam oorlog, waarbij in 1994 een aanval van Noord-Vietnam op de Amerikaanse vloot werd gesimuleerd om zo president Johnson vrij spel te geven in de oorlog in Zuid-Oost Azië. En is 2003 werd de aanval op Irak door Amerika en het Verenigd Koninkrijk gerechtvaardigd met het bezit van massavernietigingswapens door Irak die nooit gevonden zijn.
Er is dus alle reden om wantrouwend te zijn tegen informatie van de overheid, al betekent dat niet dat daarbij elke vorm van informatie die je niet uitkomt gelogen is. Je zult zelf moeten nadenken welke bronnen je vertrouwt. Maar het is dus tegelijkertijd levensgevaarlijk om de overheid de vrijheid te geven onwelgevallige informatie te verbieden onder het motto van complottheorieën.
We moeten daarom noch de overheid noch de sociale media een vrijbrief geven fakenieuws te verbieden. Je kunt het geloof in fakenieuws alleen tegengaan door zelf als overheid betrouwbaar te zijn. Daar heeft het het afgelopen jaar te vaak aan ontbroken.