Verschenen in 'TPC' - 15-03-2020
Er is een natuurlijke spanning tussen ambtenaren en politici. Daar hebben we juist het afgelopen jaar veel voorbeelden van gezien. Liefst twee staatssecretarissen, Harbers en Snel, zagen zich gedwongen af te treden omdat het hun niet lukte hun ambtenaren zich zo te laten gedragen dat zij er nog de verantwoordelijkheid voor op zich konden nemen.
In het geval van Snel zijn er inmiddels twee opvolgers met grote ambtelijke ervaring aangesteld om de Belastingdienst weer goed te laten functioneren, wat heel merkwaardig is in het licht van de klassieke taakverdeling tussen politici en ambtenaren. Daarbij geven politici immers aan wat er gedaan moet worden, en zorgen ambtenaren ervoor dat dat gebeurt. Kennelijk acht men de leiding van de Belastingdienst daar niet toe in staat, en moeten politici ervoor zorgen dat de dienst weer goed gaat functioneren.
Bij Harbers ging het er vooral om dat hij op zichzelf juiste maar toch misleidende informatie had verstrekt over misdrijven door asielzoekers, waarbij juist de ernstigste misdrijven, die gelukkig maar weinig voorkomen, in de rubriek ‘overig’ werden ondergebracht. Hoe dat zo gekomen was, werd niet helemaal helder, maar het leek er toch vooral om te gaan dat het draagvlak voor het asielbeleid niet verloren zou gaan wanneer duidelijk werd welke lastige dilemma’s er zijn.
Zoiets moet ook ten grondslag gelegen hebben aan de verwarring over de gevolgen van het Nederlandse bombardement op Hawija Het draagvlak voor het Nederlandse militaire optreden mocht vooral niet verloren gaan, en zo valt niet meer te reconstrueren wie op welk moment nu wat wist, en hoe het komt dat de Tweede Kamer indertijd expliciet verkeerd geïnformeerd werd. Er is ook geen parlementaire meerderheid van partijen die er belang bij hebben dat dat uitgezocht wordt.
En dan was er Mona Keyzer, die door haar ambtenaren met onjuiste informatie over de gevolgen van de energieprijzen voor de koopkracht de Tweede Kamer werd ingestuurd. Op datzelfde departement had minister Wiebes al gemerkt dat hij veel toezeggingen aan de slachtoffers van de Groningse gaswinning niet kon waar maken. Dit jaar werden we met de stikstofuitspraak van de Raad van State ook geconfronteerd met gevolgen van de aanwijzing van de Europa-2000 gebieden, waar indertijd geen brede discussie over heeft plaats gevonden.
Nu is Nederland nog steeds een goed geregeerd land, maar als je dit allemaal op een rijtje zet is er toch ook veel reden om je zorgen te maken. Hoe komt dat allemaal? In de eerste plaats zijn ambtenaren geneigd vooral vast te houden aan eenmaal vastgesteld beleid, terwijl politici vaker over de schutting kijken of iets nieuws willen. In de tweede plaats is bij de selectie van topambtenaren deskundigheid steeds minder een rol gaan spelen. Maar er is ook de opkomst van het populisme.
We zien steeds meer een tegenstelling tussen een hoog opgeleide elite met links-liberale denkbeelden, en een electoraat dat veel minder kosmopolitisch denkt, maar juist veel meer hecht aan de verzorgingsstaat. Zo is ruimte ontstaan voor Wilders en Baudet, hoewel die geen poot uitsteken voor de verzorgingsstaat. Ooit hen gehoord over de verhuurdersheffing? Maar het is wel duidelijk dat kritiek op het immigratiebeleid veel minder taboe is dan in de tijd dat Hans Janmaat daar het monopolie op had.
En zo ontstaat er onder hoogopgeleiden een neiging de politiek buiten spel te willen zetten, omdat daar de populisten te veel invloed hebben. Misschien was Wim Kok wel de eerste, toen hij bij de introductie van de euro zei dat het monetaire beleid veel te belangrijk is om aan politici over te laten. Rutte hoorde pas iets over de verklaring van Marrakesh toen hem daar op zijn persconferentie naar gevraagd werd, kennelijk vonden de ambtenaren die ook te belangrijk om de politiek erbij te betrekken. De Hoge Raad vindt het klimaatbeleid te belangrijk om aan politici over te laten. En zo vinden ze op Defensie de effecten van onze bombardementen te belangrijk om de politici over te informeren.
Ook bij gemeenteambtenaren zie je die neiging. Maar het is zeer bedreigend voor de democratie. Naarmate politici minder kunnen vertrouwen op de informatie van hun ambtenaren, zijn ze meer geneigd hun eigen gang te gaan en zullen ambtenaren ze weer minder informeren. Controllers kunnen een belangrijke rol vervullen bij het voorkomen van deze heilloze ontwikkeling.
In TPC maart 2020.