Verschenen in 'TPC' - 27-12-2018
Het is nu ruim twee jaar geleden dat Donald Trump gekozen is tot president van de Verenigde Staten. Dat heeft veel commotie opgeleverd, vooral door Trumps onbesuisde twiets. Maar een kernoorlog is tot nu toe uitgebleven, al heeft Trump daar tegenover Noord Korea wel mee gedreigd. In plaats daarvan is Trump dikke mik geworden met Kim Jong-un, die zijn kernwapens nu rustig kan houden.
Er is veel gespeculeerd of een bevel van Trump om kernwapens in te zetten zomaar zou worden opgevolgd. Die speculaties worden gesteund door berichten dat Trumps omgeving vaak probeert hem van roekeloze plannen af te houden, bij voorbeeld door brieven weg te halen voor ze getekend zijn.
Bob Woodward bericht daarover in zijn boek Fear, maar er is ook een anoniem ingezonden stuk in The New York Times verschenen van iemand die aan dat soort praktijken meewerkte en er zich zelfs op liet voorstaan: u hoeft niet bang te zijn, wij zorgen wel dat Trump geen rare dingen doet, en verder is het beleid prima.
Dit is een extreem voorbeeld van een situatie waar veel meer politici mee te maken hebben: ambtenaren die het niet met het beleid eens zijn, en daarom trucs uithalen om de bestuurder de goede kant op te krijgen. Dat kan zijn het manipuleren van informatie, soms ook liegen genoemd, maar ook samenspannen met anderen. Zo overlegde de Nederlandse topambtenaar Pieter de Gooijer in 2009 met de Amerikaanse ambassadeur hoe Wouter Bos onder druk kon worden gezet om in te stemmen met verlenging van de Nederlandse missie in Uruzgan.
Hoe lastig het is voor ministers om op te boksen tegen goed ingevoerde ambtenaren liet de Engelse Comedy serie Yes Minister zien, waarin minister Jim Hacker het elke keer aflegt tegen zijn secretaris-generaal Sir Humphrey Appleby. Die serie was geïnspireerd door de The Diaries of a Cabinet Minister van Richard Crossman, in de jaren zestig minister in de Labour regering, die zijn eigen conflicten beschreef met permanent secretary (secretaris-generaal) Evelyn Sharp.
Veel problemen ontstaan omdat departementen een soort eigen beleid hebben, gebaseerd op eigen normen en waarden, waar een bewindspersoon het niet altijd mee eens hoeft te zijn. Terwijl Trump strikt vertrouwelijk met Poetin overlegt, gaan de Amerikaanse sancties tegen Rusland gewoon door.
Soms conformeren bewindspersonen zich aan het beleid van het departement in de brieven die ze ondertekenen en in de toespraken die ze houden, maar wijken ze daarvan af als ze zelf aan het woord komen. Het omstreden optreden van Stef Blok met zijn aanval op het multiculturalisme in de rondvraag na het voorlezen van een uitgeschreven tekst was daar een duidelijk voorbeeld van.
Soms blijkt de Yes Minister houding van ambtenaren wanneer ze hun memoires schrijven. Dick Houwaart, hoofd voorlichting bij Binnenlandse Zaken, beschreef in Notities van een ambtenaar de woedende reacties van ambtenaren van dat departement toen minister Van Dijk in een interview had laten blijken de slechte financiële positie van het Rijk zwaarder te laten wegen dan de gewenste verhoging van de ambtenarensalarissen.
En Hans Boom beschrijft in Slag om de Betuweroute de situatie toen Annemarie Jorritsma minister van Verkeer en Waterstaat werd. Zij was tot dan toe tegen de aanleg van de Betuweroute, schreef de voormalige projectleider, ‘maar in haar nieuwe functie zou Jorritsma de spoorlijn wel degelijk moeten gaan verdedigen.’ En dus zorgde secretaris-generaal Van der Plas dat er een nieuwe commissie werd ingesteld, onder leiding van de beroepsritselaar Loek Hermans, en zo kwam alles toch nog goed. Yes minister!
Ook bij gemeenten zien we veel yes minister gedrag. In de tijd dat Han Lammers wethouder in Amsterdam was kreeg hij te horen dat zijn wethouderschap niet meer dan een rimpeling in het bestaan van de dienst Publieke Werken was. Ik hoorde een keer een gemeentesecretaris klagen over een lokale partij die in zijn gemeente aan de macht was gekomen: ‘Deze mensen letten alleen op het belang van de inwoners, niet op dat van de gemeente.’
Kortom: de manier waarop ambtenaren in Amerika grillen van Trump voorkomen is misschien extreem, maar het staat niet op zichzelf. Als er een atoomoorlog mee wordt voorkomen kun je er moeilijk bezwaar tegen hebben, maar onder normale omstandigheden belemmer je zo het functioneren van democratie.