De huidige bankencrisis is ontstaan doordat banken op grote schaal gestructureerde producten aan elkaar verkochten. Die leveren een relatief hoge rente op, maar de banken die die producten kochten stonden onvoldoende stil bij de risico’s die eraan verbonden waren. Net zoals Fortis zich niet afvroeg hoe de miljardenzwendelaar Bernard Madoff eigenlijk jaarlijks een rendement van 10% kon uitkeren.

In dat licht zijn de verwijten aan particuliere spaarders en aan gemeentelijke treasurers dat zij hun geld voor een procentje extra rente aan Landesbanki toevertrouwden een beetje dun. Wanneer je niet meer een keuze zou kunnen maken tussen banken op basis van de rente die zij uitkeren, verliest marktwerking elke zin. Moet de consument er ook van uitgaan dat de goedkoopste ziektekostenverzekeraar onbetrouwbaar is alleen omdat hij minder premie vraagt dan anderen, en geldt datzelfde voor de goedkoopste energieleverancier? ING, die op sommige spaarrekeningen maar 1% rente vergoedt, zou dan super betrouwbaar moeten zijn. Toch bleek ING even goed staatssteun nodig te hebben.

Bankiers worden geacht beter dan de gewone particulier, en ook dan een gemeenteambtenaar, in staat te zijn om de risico’s in te schatten van hun beleggingen. Daarom krijgen ze ook van die hoge salarissen, en dragen ze namen als Rijkman en Tilman. Tot nut toe was de kritiek op die beloningen vooral gebaseerd op de hoogte ervan op zichzelf, maar was er weinig twijfel dat bankiers competent waren om hun werk te doen. Nu blijken de bankiers een beroepsgroep te vormen die collectief gefaald heeft, wat de hoogte van hun beloningen des te schrijnender maakt. Hier en daar vertrekt een bankier, maar om hem zo ver te krijgen wordt hem dan weer een hoge incompetentieuitkering toegekend.

Ook de toezichthouders op de banken hebben het collectief laten afweten. Banken zijn maar liefst aan een viervoudig toezicht onderhevig. Er is de accountant, die moet nagaan of de balans een juist en volledig beeld geeft van de bezittingen en verplichtingen. Er is de Raad van Commissarissen, die mede op basis daarvan het beleid van de Raad van Bestuur beoordeelt. Er zijn de rating agencies, die aangeven welk risico beleggers lopen wanneer ze hun geld aan een bepaalde bank toevertrouwen. En dan is er de Nederlandse Bank, die moet zorgen dat banken niet omvallen.

Het is duidelijk dat al deze toezichthouders collectief gefaald hebben, niet alleen in Nederland, maar over de hele wereld. Het maakt het twijfelachtig of je een nieuwe crisis kunt vermijden alleen door nog een vijfde toezichthouder aan te stellen, die dan echt toezicht zou gaan houden. Ik kijk liever naar de onderlinge afhankelijkheden tussen besturen en toezichthouders zoals ze nu functioneren. Banken kiezen hun eigen accountant. Die bevoegdheid zou je beter bij De Nederlandse Bank kunnen leggen. Rating agencies moeten evenmin financieel afhankelijk zijn van de banken waarvan zij de soliditeit waarderen.

Maar belangrijker is nog de sociale relatie tussen besturen en toezichthouders. Banken kochten producten die ze zelf niet begrepen. Dat gold voor de besturen, maar ook voor de toezichthouders, inclusief De Nederlandse bank. Wat zou er gebeurd zijn wanneer een commissaris had gevraagd of de bank zelf die producten wel begreep? Of gevraagd had om eens uit te leggen wat die gestructureerde producten nu precies inhielden? Ik denk dat er dan een beetje pijnlijke situatie was ontstaan. Dat iedereen was gaan schuifelen op zijn stoel en op zijn horloge was gaan kijken, en dat de betreffende commissaris van zijn collega’s te horen had gekregen dat dat soort vragen niet te pas kwam. In een Raad van Commissarissen moet vooral de sfeer goed blijven, en de vergaderingen moeten niet te lang duren, want de auto met chauffeur staat al weer voor.

Commissaris word je vooral op basis van je sociale vaardigheden. Je moet in het gezelschap passen, en het bestuur niet in verlegenheid brengen. Je moet kritische vragen zeker niet herhalen wanneer je geen bevredigend antwoord krijgt. Toch zijn er juist mensen nodig die het niet erg vinden vervelend te worden gevonden. In plaats van commissarissen te selecteren op hun sociale vaardigheden, zouden er meer autisten moeten worden gerecruteerd voor raden van commissarissen.

In Overheidsmanagement januari 2009.