De PvdA is een (gematigd) linkse partij. Maar dat betekent niet voor iedereen hetzelfde. Traditioneel betekent links het ijveren voor meer gelijkheid binnen de samenleving en het bieden van maatschappelijke zekerheid aan degenen die een zwakke positie innemen op de arbeidsmarkt. Daar is een sterke sturing van de economie door de overheid voor nodig, met onder meer een uitgebreid stelsel van sociale zekerheid en een hoog niveau van collectieve voorzieningen. Traditioneel links probeert daarmee oplossingen te vinden waar het marktmechanisme tekort schiet.

Traditioneel links staat zo tegenover het neoliberalisme, dat juist het heil verwacht van marktwerking, en onverschillig staat tegenover grote inkomensverschillen, of deze zelfs toejuicht. In deze betekenis is de SP linkser dan de PvdA, en de VVD rechtser, met het CDA in de klassieke tussenpositie, terwijl de ChristenUnie weer tussen CDA en PvdA instaat. De PvdA is in dit opzicht veel linkser dan D66, maar ook dan GroenLinks, dat minder ontslagbescherming en een kortere WW wil.

De PvdA is ook links omdat zij voor de scheiding van kerk en staat is, en niet wil dat ons rechtssysteem wordt afgeleid uit bijbelse voorschriften. Hier staat seculier links tegenover de confessionelen. In dit opzicht is de PvdA even links als de VVD, maar duidelijk linkser dan het CDA en zeker dan de ChristenUnie. D66 probeert zich meer op dit soort onderwerpen te profileren dan de PvdA – denk aan het gezantschap bij de Paus – en is daarmee in dit opzicht de meest linkse partij van Nederland. De SP toont zich hier niet linkser dan de PvdA, maar heeft juist wat meer affiniteit met traditionele gezinsopvattingen, al worden die niet religieus onderbouwd.

Maar er is nog een derde manier waarop de term links wordt gebruikt. Dat is ideëel links, dat staat tegenover het populisme. Het is wat Fortuijn noemde de linkse kerk. Sommigen hebben het over ‘deftig links’. Dan gaat het om onderwerpen als de rechtsstaat, privacy, ontwikkelingssamenwerking, culturele verscheidenheid, natuurbescherming, dierenwelzijn, behoud van het cultureel erfgoed, steun aan kunstenaars. Het is het links van de Koningin en van Mabel Wisse Smit. Het was ook het links van de AJC, waar men in de vakbeweging niet altijd gelukkig mee was. Met de komst van Provo en NieuwLinks in de jaren ’60 van de vorige eeuw heeft ideëel links meer gewicht gekregen.

Dergelijke opvattingen worden het sterkst verwoord door D66, GroenLinks en de Partij voor de Dieren, maar hierbij is de PvdA duidelijk linkser dan CDA en VVD. De SP en de ChristenUnie zijn moeilijk te plaatsen, hoewel die uitspraak over Nebahat Albayrak wel een dikke min voor Marijnissen was. De PVV profileert zich hierbij als uiterst rechts.

Deze drie interpretaties van ‘links’ sluiten elkaar niet uit. Historisch ging het streven naar gelijkheid samen met de afkeer van de door de kerken geboden armenzorg. Het streven naar gelijkheid door traditioneel links kent dezelfde inspiratie als de internationale solidariteit van ideëel links. Maar er kunnen wel botsingen ontstaan: we zien allerlei discussies tussen seculier links en ideëel links over de omgang met de Islam.

Je zou verwachten dat in een democratie waar het stelsel van evenredige vertegenwoordiging een ruime keuze uit partijen biedt, de politieke elite ongeveer even links is als de bevolking. Ik denk dat dat voor seculier links ook opgaat: politiek Den Haag is in godsdienstig opzicht een redelijke afspiegeling van de samenleving. Op de twee andere dimensies zie ik echter wel een verschil, met als gevolg de kloof tussen kiezer en politiek.

Het is onvermijdelijk dat de politieke elite beter geschoold is dan de gemiddelde Nederlander. Wat is het nut van scholing als je daardoor niet in staat bent beter het land te besturen of daarover te adviseren? En een betere scholing leidt nu eenmaal tot een hoger inkomen, al worden de allerhoogste inkomens verworven buiten de publieke sector. Het gevolg is echter dat men zich in Den Haag maar moeilijk kan verplaatsen in de zorgen van gewone mensen die hun baan of hun uitkering kwijtraken. Daarentegen leeft men zich maar al te zeer in in de positie van de eigen-woningbezitter met hypotheek, want dat is men zelf. Huiseigenaren mogen vooral niet met onzekerheid worden geconfronteerd. Wat heeft het in de PvdA niet lang geduurd voordat men bereid was iets te doen aan de hypotheekrenteaftrek, zelfs toen het congres daarover in 1996 een duidelijke uitspraak had gedaan.

Tegelijkertijd zie je dat ‘Den Haag’ linkser is dan de bevolking als het gaat om ideële issues. Er bestaat onder de politieke elite nagenoeg consensus over de wenselijkheid van ontwikkelingshulp en culturele subsidies, en over de verwerpelijkheid van de doodstraf. Onder de bevolking is daar veel meer verdeeldheid over. Dat komt omdat de behoefte bij te dragen aan de publieke zaak deel uitmaakt van de ideële, postmaterialistische waarden. Men heeft meer animo ‘in de politiek te gaan’ naarmate men linkser is, ook binnen rechtse partijen. Zo komen figuren als Pieter Winsemius, Hans Dijkstal en Agnes van Ardenne naar voren, met ideeën die maar door weinigen in hun achterban worden gedeeld.

Door de jaren heen heeft de PvdA ideële standpunten ingenomen. De meerderheid van de achterban nam die op de koop toe wanneer men maar het idee had dat werk, inkomen, oude-dagsvoorziening en gezondheidszorg veilig waren bij de partij. In de oppositie tegen een kabinet dat al deze zaken in discussie brengt kan de PvdA hoog scoren. Tegelijkertijd is er echter binnen de PvdA een actieve lobby van economen die weliswaar deel uitmaakt van ideëel links, maar weinig opheeft met traditioneel links, en zelf neoliberale recepten propageert zoals het verdwijnen van de ontslagbescherming.

Het zijn de mensen die vinden dat er de afgelopen dertig jaar nog niet genoeg ‘hervormd’ is, en die voor Wouter Bos de Netspar lezing geschreven hebben. Dat was niet het antwoord op de terechte zorgen van veel mensen over de maatschappelijke ontwikkeling, waarbij een klein groepje steeds rijker wordt, terwijl men aan de onderkant in slechtere CAO’s wordt gedrongen of op stukloon mag gaan werken.

De PvdA ondervindt maar weinig electorale concurrentie van ideëel links of van het confessionele midden. Daarentegen dreigt de PvdA op zijn kerntaak, de representatie van traditioneel links, te worden weggeconcurreerd door de ex-Maoïsten van de SP. Als het om traditioneel linkse waarden gaat, is de PvdA niet links genoeg.

In PG, ledenblad van de Leidse afdeling van de Partij van de Arbeid, juni 2007.