"Wouter Bos (1963) is sinds november 2002 politiek leider van de Partij van de Arbeid." Dat staat achterop zijn boek Dit land kan zoveel beter, en het zal dus wel waar zijn. Jozias van Aartsen is geen politiek leider van de VVD. Hij wilde wel dat het VVD-congres hem als zodanig aanwees, maar hij bracht het niet verder dan tot politiek aanvoerder.

Wat is dat nu eigenlijk, politiek leiderschap? Is een partijleider verantwoordelijk voor alles wat een partij doet, en kan hij daarop worden afgerekend? Zoiets geldt voor de statutair directeur van een grote onderneming. Die geeft binnen de onderneming de richting aan, luistert daarbij naar iedereen die iets verstandigs te melden heeft, maar neemt uiteindelijk zelf de beslissingen. Zo geeft ook een minister leiding aan zijn departement, en een legerleider – het woord zegt het al – aan het leger.

Als je het zo bekijkt, is Wouter Bos geen politiek leider. De PvdA is een organisatie met heel veel ontzettend eigenwijze leden, die het soms met Bos eens zijn, en soms niet. Ik denk dat van alle Nederlandse partijen de PvdA degene is die de meeste ruimte voor intern debat biedt, ook in de eigen media, en daarom ben ik er ook nog steeds lid van.

Bij het interne partijreferendum over de benoemingswijze en daarmee de positie van de burgemeester hebben de leden duidelijk een ander standpunt ingenomen, wat Wouter niet leuk vond. Bij het referendum over de Europese Grondwet volgde de meerderheid van de PvdA-kiezers hem niet – onder de leden was dat misschien nog wel anders – maar dat vond hij geloof ik minder erg.

In de tijd dat Den Uyl partijleider was, liep het interne debat nog veel hoger op. Achteraf is er een neiging om Den Uyl als een soort heilige te vereren, maar in de jaren zeventig was Den Uyl als partijleider zeer omstreden. Dat hij in 1973 uiteindelijk een kabinet formeerde waar toch weer zes leden van die vermaledijde confessionele partijen inzaten, werd door veel PvdA-leden als een vorm van verraad beschouwd. Het ongenoegen daarover heeft een belangrijke rol gespeeld tijdens de pogingen om tot een tweede Kabinet Den Uyl te komen, en was misschien wel de doorslaggevende factor waarom dat niet gelukt is. Er was geen sprake van dat de PvdA toen Den Uyl wilde volgen omdat hij de leider was.

Ook binnen de PvdA zie je de slinger van de geschiedenis heen en weer gaan. Dat er geen tweede kabinet Den Uyl gekomen is, vonden velen achteraf toch wel vervelend. Toen Kok inzake de WAO een koers ging volgen die volledig in strijd was met zijn toespraken bij de grote FNV-demonstraties aan het begin van de jaren tachtig, durfde de meerderheid het niet aan het vertrouwen in hem op te zeggen.

Het maakte de PvdA tot een autoritair geleide partij, waarin de leiding zich niets van de leden aantrok. Wilde het congres een nieuw beginselprogramma, of een onderzoek naar de hypotheekrente-aftrek? Dat bewees dan toch alleen maar dat de partij nog onvoldoende gemoderniseerd was, en nog steeds werd gedomineerd door vijftigers met linnen tasjes en geitenwollen sokken? Toonde Marijke van Hees als voorzitter twijfels aan de kandidatuur van Ad Melkert voor het partijleiderschap? Dan was er wel een bevriende journalist bij Vrij Nederland te vinden om haar zwart te maken. Anoniem, uiteraard.

De gevolgen daarvan zijn desastreus geweest. Door zich onvoldoende responsief op te stellen, raakte de PvdA in 1994 een groot deel van zijn electoraat kwijt, dat in 1998 een nieuw tehuis vond bij GroenLinks en SP. De PvdA won toen weliswaar op rechts, maar de voormalige stemmers op de Ouderenpartijen en op Janmaat liepen in 2002 weer weg toen Fortuyn zich aanbood.

Uit de verkiezing van Ruud Koole tot partijvoorzitter bleek het ongenoegen van de leden over de gang van zaken, maar hij kwam te laat om voor de verkiezingen van 2002 nog een koerswijziging te realiseren. Op het partijbureau zagen de getrouwen van Kok en Melkert hem niet zitten, en vergaderden ze bij voorkeur zonder hem, zelfs op zijn kamer. Toch is het vooral aan Ruud Koole te danken dat er na 2002 een andere wind is gaan waaien in de PvdA, vooral door zijn initiatief om de leden een nieuwe partijleider te laten kiezen.