Het burgemeestersreferendum van 2003 is een van de meest bizarre gebeurtenissen uit de recente politieke geschiedenis van Leiden. Eerst vond onze fractie een burgemeestersreferendum niet zo'n goed idee. Maar een deel van de achterban dacht daar anders over, en toen werd ervoor gekozen om toch maar zo'n referendum te organiseren.

Vervolgens kwam de hele gemeenteraad tot de conclusie dat van alle sollicitanten slechts één voor het burgemeesterschap in aanmerking kwam, Harry Groen, voormalig wethouder van Amsterdam, maar daar na korte tijd door zijn eigen partij aan de kant gezet. Andere sollicitanten, waaronder vroegere Leidse politici als Cees Waal en Jan Hoekema werden te min gevonden, en voorkomen moest worden dat de Leidse bevolking de gelegenheid kreeg voor hen te kiezen.

Dus werd het referendum afgeblazen. Uit onvrede hierover richtten een aantal betrokken burgers waaronder ikzelf zich tot de Minister van Binnenlandse Zaken met het verzoek de aanbeveling van de Leidse Raad af te wijzen. Die deed dat nog voor ons verzoek hem bereikt had; er zijn aanwijzingen dat de mening van de Koningin hierbij een grotere rol gespeeld heeft dan onze petitie.

Er kwam een nieuwe ronde met deels nieuwe kandidaten; tot de laatsten behoorde Henri Lenferink. En die won het referendum met grote meerderheid. Groen, die eerst door een unanieme raad gesteund werd, kwam niet verder dan 20 % van de stemmen. En zo leefden we nog lang en gelukkig.

Het meest opmerkelijke aan deze geschiedenis is toch wel dat een gemeenteraad die eerst voor een referendum kiest, dat referendum daarna niet door laat gaan uit angst dat de bevolking iemand anders zou kiezen dan zij zelf graag zien. Toch is dat de essentie van een referendum: dat de bevolking een andere keuze zou kunnen maken dan de gemeenteraad. Wanneer je dat niet wilt, moet je geen referendum houden. Referenda houden is het afstaan van macht, niet het collectief laten toejuichen van je eigen keuze.

Daarom was de aanvankelijke houding van onze fractie ook te billijken: er zijn allerlei bezwaren aan te voeren tegen het burgemeestersreferendum. Het is een opstapje naar een rechtstreeks gekozen burgemeester, wiens positie onvermijdelijk ten koste van de gemeenteraad gaat, en het is halfbakken, omdat de burgemeester niet zijn politieke opvattingen in de strijd kan gooien. In het stembureau is mij wel gevraagd van welke partij de twee kandidaten waren: 'Nee mevrouw, dat mag ik niet zeggen'. Er brak ook paniek uit toen Tjeerd van Rij in een column op de PvdA-site een publieke discussie over de merites van de twee kandidaten wilde opstarten: dat ging op politiek lijken, en daar mag een burgemeestersreferendum niets mee te maken hebben.

Maar wat niet te billijken valt is dat je eerst voor een referendum kiest, en daar daarna van afziet omdat de uitkomst je wel eens niet zou kunnen bevallen. Dat is een houding die je wel vaker ziet. Alexander Pechtold, onze nieuwe minister van Bestuurlijke Vernieuwing, wilde als wethouder van Leiden geen referendum over de Rijn-Gouwelijn, want dan ging het plan misschien wel niet door. Ik denk dat hij daar gelijk in had, en dat de Rijn-Gouwelijn inderdaad even weinig populair zal blijken als de kandidatuur van Harry Groen. Bij Barend en Van Dorp verdedigde Pechtold zich met het argument dat op één na alle raadsleden het met hem eens waren. Een respectabel argument, behalve voor een voorstander van het referendum. Hoe vaak is het al niet voorgekomen dat de meerderheid van de bevolking een plan van nagenoeg de hele raad afwees?

Zoiets zien we nu ook bij het referendum over de Europese Grondwet. Eerst moest dat er zo nodig komen, maar nu dat wel eens tot een afwijzing zou kunnen leiden, krijgen we te horen dat Nederland zich daarmee volkomen belachelijk zou maken en van een dergelijke houding grote schade zou ondervinden. Dat werkt natuurlijk contraproductief. Wie voor referenda is, moet accepteren dat de uitkomst wel eens anders kan zijn dan hij zelf het beste zou vinden. Wie dat niet wil accepteren, moet eerlijk zeggen dat hij tegen referenda is.

In: PG, afdelingsblad van de PvdA in Leiden, mei 2005.