Verschenen in 'TPC' - 10-12-2016
Wat is dat nu, dacht ik toen ik het laatste rapport van de Raad voor de financiële verhoudingen onder ogen kreeg, ‘Geen geld geen Zwetsers’? Is dit een aanbeveling om minder consultants in te schakelen? Maar wel erg ondiplomatiek taalgebruik voor zo’n deftig adviesorgaan.
Maar ik had niet goed gekeken, want het rapport heet ‘Wel Zwitsers geen geld?’ Die titel wordt ook uitgelegd: in vroegere tijden werden oorlogen gevoerd met Zwitserse huursoldaten die wegliepen wanneer je ze geen geld gaf, en dat zou voor gemeenten ook gelden. Die voeren de decentralisaties uit, en moeten daar ook genoeg geld voor krijgen.
Dat is heel plausibel en je zou verwachten dat er dan een pleidooi komt voor meer geld via het gemeentefonds. Maar dat is het dus juist niet: het is een pleidooi voor minder geld in het gemeentefonds. Met meer taken zouden de gemeenten een groter deel van hun uitgaven moeten betalen uit eigen inkomsten. Dat zou ze meer beleidsvrijheid geven.
Dit is nu typisch een advies dat geen enkel probleem oplost, maar wel een hele reeks problemen creëert. Gemeenten hebben voldoende vrijheid voor de heffing van eigen belasting. Wanneer gemeenten de lastendruk voor hun inwoners te hoog vinden, kunnen ze de tarieven voor de OZB verlagen. Dat zou pas een probleem zijn wanneer er een gemeente zou zijn waar de OZB niet of nagenoeg is afgeschaft, maar zulke gemeenten zijn er niet. Elke gemeente heeft dus nog beleidsruimte om de lastendruk te verlagen.
Ook wanneer gemeenten meer geld aan de gedecentraliseerde taken willen besteden en daarvoor de belastingen willen verhogen kan dat. Van jaar op jaar zijn er grote verschillen in de tariefswijzigingen. Dankzij het onvolprezen werk van het COELO weten we dat dit jaar het OZB-tarief voor woningen in Meerssen met 37% omhoog ging, en in Dongeradeel met 13% omlaag. Dan hebben gemeenten toch voldoende mogelijkheden om hun eigen beleid te voeren.
Er ontstaat hoogstens een probleem wanneer te veel gemeenten hun tarief aanzienlijk verhogen, want dan kan de tussen de VNG en het Rijk overeengekomen macronorm worden overschreden. Maar dat hoeft voor individuele gemeenten geen beletsel te zijn, en voor het collectief van de gemeenten heeft overschrijding van de macronorm nog nooit tot sancties geleid.
Leidt een uitname uit het gemeentefonds dus niet tot meer beleidsvrijheid ten aan zien van de gemeentelijke belastingen, het levert wel veel problemen op. Het is de bedoeling dat het Rijk dan minder belasting gaat heffen, wat de hogere gemeentelijke belastingdruk compenseert.
Maar dat spel zal winnaars en verliezers kennen. Wanneer je bij voorbeeld een vaste heffing per inwoner door de gemeente zou willen compenseren door verhoging van de algemene heffingskorting, stuit je op het probleem dat veel groepen, zoals studenten, AOW-ers, en andere mensen met een uitkering helemaal geen belasting betalen, en dus niets hebben aan een hogere heffingskorting.
Een probleem is ook de ongelijke positie van gemeenten. Eenzelfde verhoging van het OZB-tarief levert in Wassenaar per inwoner meer op dan in Den Haag. Daar moet de verdeling van het gemeentefonds aan worden aangepast. Anders kan Wassenaar voor hetzelfde voorzieningenniveau toe met een lager tarief. Maar die aanpassing (de verevening) is nu al een probleem.
Bij hogere gemeentelijke belastingen zullen gemeentebestuurders meer worden aangesproken op het uitgavenniveau, en zo worden aangezet tot zuinigheid. Dat argument heeft mij altijd aangesproken. Het slaat echter in zijn tegendeel om wanneer een groot deel van het gemeentelijk budget niet meer wordt besteed aan collectieve goederen maar aan individuele zorg, voor een klein aantal mensen die weinig weerbaar zijn en geen lid zijn van de gemeenteraad.
We zien nu al dat gemeenten bij de decentralisaties niet denken vanuit wat de burger nodig heeft, maar vanuit het door het Rijk verstrekte budget. Ze zijn weinig geneigd eigen geld voor de gedecentraliseerde taken uit te trekken. De gedupeerden wenden zich dan niet tot de gemeenteraad maar tot de rechter. Daaruit blijkt duidelijk dat de decentralisaties mislukt zijn, wat overigens te voorzien was.
Wanneer we nu ook nog de gemeenten met een korting op het gemeentefonds gaan dwingen om de gedecentraliseerde taken te financieren door eigen belastingheffing, zal de rechter er nog veel vaker aan te pas moeten komen. Jammer dat de Rfv dat niet ziet.